Najbardziej tajemnicze zwierzęta świata

Pewne gatunki organizmów żywych potrafią w różny sposób "bawić się z naukowcami w chowanego". "Ukrywanie się" w naturalnym środowisku służącym jako ochrona przed drapieżnikami specjaliści określają greckim słowem kryptos - ukryty. Najczęstszym przykładem jest tu przybieranie przez zwierzę ubarwienia ochronnego (in. kryptyczne, maskujące) służącego upodobnieniu się do środowiska, w którym dane zwierzę żyje. Metodę tę stosuje np. niedźwiedź polarny o sierści białej jak śnieg i lód, wśród których żyje.

Podobne słowo coraz częściej słyszy się w związku z gatunkami, które pozornie "chowały się, ukrywały" za innymi gatunkami, czyli naukowcy klasyfikowali je mylnie, nie wiedząc w istocie o ich istnieniu. Odkrywanie takich "krytycznych kompleksów gatunkowych", czyli często całych grup gatunkowych, które na pierwszy rzut oka są praktycznie nie do rozpoznania, należy w ostatnich latach do ulubionych przedmiotów badań zoologów. Zazwyczaj okazuje się, że dotychczasowe odmiany, formy danego gatunku są odrębnymi jednostkami taksonomicznymi. Wiedza na ten temat może nam pomóc zrozumieć historię ewolucyjną poszczególnych gatunków i całych grup (filogenezę) oraz m.in. mechanizmy wpływające na - różnorodność biologiczną, "21. WIEK" przedstawi Wam najbardziej znane przykłady tego typu zwierząt.

I. Ostateczne rozwiązanie zagadki

Co: słonie afrykańskie

Klasyfikacja systematyczna: słoniowate, trąbowce

Gdzie można je znaleźć: puszcze Kongo

Słoń afrykański to obecnie najcięższy spośród wszystkich ssaków lądowych. Ale uwaga! W Afryce żyją dwie grupy słoni. Poza typowym sawannowym olbrzymim słoniem, w puszczach Kongo można znaleźć znacznie mniejszego słonia afrykańskiego leśnego (Loxodonta cyclotis). Zwierzęta te, które są o średnio 1/3 mniejsze niż ich krewni z sawanny, jako samodzielny gatunek nauka opisała w 1900 r. Od tego czasu wśród naukowców toczyła się jednak debata, czy słoń afrykański leśny jest faktycznie odrębnym gatunkiem, podgatunkiem, czy może raczej tylko skarłowaciałą formą większego krewniaka.

W rozwikłaniu tej zagadki związanej z pokrewieństwem pomogła genetyka molekularna. Zespół naukowców dowodzony przez genetyk Nadin Rohland z Uniwersytetu Harvarda opublikował w zeszłym roku wyniki badań, w których wziął pod lupę DNA jądrowe nie tylko współczesnych gatunków słoni, ale także wymarłych mamutów i mastodontów. Odkrycia badaczy potwierdziły szereg wcześniejszych przypuszczeń. Dowiedziono, że mastodonty stanowiły całkowicie odrębną linię trąbowców, zaś mamuty (Mammuthus primigenius) były bliskimi krewnymi współczesnych słoni indyjskich.Dużym zaskoczeniem okazały się słonie afrykańskie. Bliższa obserwacja genów dowiodła, że linia słoni leśnych i sawannowych rozeszła się tak dawno jak linia mamutów i słoni indyjskich. Słonia afrykańskiego leśnego można zatem jednoznacznie uznać za samodzielny gatunek!

II. Madagaskarskie karły

Co: lemurki myszate z rodzaju Microcebus

Klasyfikacja systematyczna: lemurkowate, naczelne

Gdzie można je znaleźć: Madagaskar

Naczelne w świadomości wielu ludzi to synonim małp, czyli stworzeń, których trudno byłoby nie zauważyć. Uwaga ta dotyczy zarówno małp człekokształtnych, jak i wyższych naczelnych - małp Starego i Nowego Świata. Wśród prymatów "niższych", czyli bardziej archaicznych pod względem rozwojowym zwierząt z podrzędu Strepsirrhini, można znaleźć szereg form, niewiele ustępujących rozmiarami np. gryzoniom. Najmniejsze gabaryty mają przedstawiciele rodzaju Microcebus, z rodziny lemurków. Ci bliscy krewni lemurów są stworzeniami nocnymi i podobnie jak większość ich krewnych - wszystkożercami.

Pierwsze madagaskarskie lemurki z rodzaju Microcebus, lemurki myszate, nauka opisała już w 1777 r., ale aż do 1982 r. cały rodzaj liczył zaledwie dwa gatunki. Ich liczba zaczęła wyraźnie rosnąć dopiero po 2000 r., czyli w okresie gwałtownego rozwoju genetyki molekularnej. Z dzisiejszych (około) 18 gatunków całego rodzaju 14 zostało opisanych od 1998 r. Ostatnimi nowymi gatunkami tych zwierząt są lemurki Microcebus arnholdi i Microcebus macarthurii, które naukowcy opisali w 2008 r.

III. Pandy światowych oceanów

Co: orki

Klasyfikacja systematyczna: delfinowate, walenie

Gdzie możemy je znaleźć: morza i oceany całego świata

Największego przedstawiciela rodziny delfinowatych, orkę, podobnie jak np. pandę wielką, zna każde dziecko. Paralelę z pandami można poszerzyć - podobnie jak chińskie niedźwiedzie orki od dawna stanowią dla naukowców twardy orzech do zgryzienia - w proces poznawania ich historii ewolucyjnej wkraczają dziś metody genetyczne. Te łączy się zaś z wiedzą na temat różnych "ekotypów" orek różniących się zarówno kształtem i ubarwieniem ciała, jak i odmiennym stylem życia (zwłaszcza inną specjalizacją żywieniową oraz sposobem polowania).

O różnych "ekotypach", które naukowcy rozróżniają zazwyczaj za pomocą liter A, B, C i D, wiadomo już od dłuższego czasu, że się wzajemnie zbytnio nie krzyżują. Czy to jednak możliwe, by uważano je za całkowicie odmienne gatunki? Z rozległych opublikowanych w 2008 r. badań zespołu genetyków dowodzonych przez amerykańskiego specjalistę od waleni Phillipa Morrina z amerykańskiej agendy badawczej, US National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) wynika, że możemy mówić o nowych gatunkach. Podczas porównywania mtDNA (mitochondrialne DNA znajdujące się poza jądrem komórki) 19 różnych populacji z praktycznie wszystkich mórz świata, naukowcy odkryli, że co najmniej trzy różne "ekotypy" faktycznie tworzą gatunki oddzielne (rozdzieliły się co prawda stosunkowo niedawno, 170-700 tys. lat temu, ale wyraźnie).

IV. Podgatunek gatunkiem

Co: nosorożce z gatunku Ceratotherium cottoni

Klasyfikacja systematyczna: nosorożcowate, nieparzystokopytne

Gdzie możemy je znaleźć: pierwotnie rozległy obszar północnej Afryki, później tylko pogranicze Konga, Sudanu i Ugandy, dziś wyłącznie ogrody zoologiczne w San Diego oraz ZOO SAFARI w Dvůr Králové nad Labem (Czechy Wschodnie)

W grupie zwierząt tak wyrazistych i tak dobrze zbadanych jak nosorożce, trudno spodziewać się odkrycia nowego gatunku. Nosorożec Ceratotherium cottoni także nie jest żadnym prawdziwym "nowicjuszem". Już w 1908 r. brytyjski zoolog i paleontolog Richard Lydekker opisał go jako północny podgatunek nosorożca białego. W 2010 r. w fachowym czasopiśmie "PLoS One" opublikowano artykuł, w którym argumentowano by jednak uznać go za odrębny gatunek.

Zespół autorów, w którego skład weszli jeszcze Australijczyk Colin P. Groves i Prithiviraj Fernando ze Srí Lanky, zaproponował, by w oparciu o kształt zębów i czaszki gatunek ten zaklasyfikować jako odrębny. Tuż po swym odkryciu zwierzę to trafiło na listę najbardziej zagrożonych gatunków. 4 ostatnie żyjące na wolności sztuki pojawiały się jeszcze w 2008 r. koło granic Konga, Sudanu i Ugandy, w 2008 r. nie zanotowano już w naturalnych warunkach ani jednego egzemplarza Ceratotherium cottoni. Dziś ostatnie żywe okazy można zobaczyć w zoo w San Diego (dwa) i w miejscowości Dvůr Králové nad Labem (sześć).

V. Żaby lleopardowe

Co: żaby rodzaju Rana

Klasyfikacja systematyczna: żabowate, żaby

Gdzie możemy je znaleźć: Ameryka Północna

Rodzaj Rana z rodziny żabowatych, obejmuje liczne gatunki występujące w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Żaby te, a zwłaszcza ich charakterystyczne kumkanie, jest powszechne także u nas. Z punktu widzenia biologa omawiana grupa, łącznie z naszymi gatunkami, należy do notorycznych "wichrzycieli" nie respektujących granic gatunkowych. W skali ogólnoświatowej problemy z tymi żabami są jeszcze większe.

Bagniste obszary Ameryki Północnej zamieszkują żabie gatunki, które pod względem ubarwienia przypominają leopardy. Typowym przykładem jest żaba leopardowa (Rana pipiens). Na przestrzeni lat okazało się jednak, że różne populacje tworzą odrębne gatunki. Ponieważ tej właśnie grupy żab z rodzaju Rana dotyczył szereg prac w obszarze biologii ewolucyjnej, stanowią one dziś prawdopodobnie najbardziej znany kompleks gatunków w różnym stopniu krytycznych.

VI. Niezwykły nietoperz z karaibów

Co: nietoperz Micronycteris garifuna

Klasyfikacja systematyczna: liścionosy, nietoperze

Gdzie możemy je znaleźć: wyspa Saint Vincent na Karaibach

Nietoperze (Chiroptera), do których zaliczają się m.in. nietoperze owadożerne i owocożerne, są niezwykle licznym gatunkowo rzędem ssaków. Dziś naukowcy rozróżniają od 850 do blisko 1240 ich gatunków (zależnie od źródła danych), co oznacza, że pod względem różnorodności ustępują one tylko gryzoniom. Odkrywanie "schowanych gatunków" jest w ostatnich latach praktycznie rutynową czynnością wśród specjalistów. Jednego z najnowszych odkryć dokonali naukowcy dowodzeni przez Petera Larsena z uniwersytetu w Lubbock (Teksas).

Okaz pozyskano już w 2006 r. podczas ekspedycji na karaibską wyspę Saint Vincent. Naukowcy długo byli przekonani, że mają do czynienia z innym gatunkiem z rodzaju Micronycteris, który opisano już wcześniej w Ameryce Południowej. Jego niezwykłe rozmiary skłoniły specjalistów do przeprowadzenia wnikliwych analiz. W ten sposób wyodrębniono nowy gatunek. Swą nazwę garifuna nietoperz zawdzięcza on żyjącej na wyspie grupie etnicznej garifuna, której przodkami są miejscowi Indianie, a częściowo też ludność afrykańska.

VII. Przypadek południowoamerykańskich powszelatków

Co: motyle Astraptes fulgerator

Klasyfikacja systematyczna: powszelatkowate, motyle

Gdzie możemy je znaleźć: od południa USA po północ Argentyny

Powszelatki to rodzina motyli dziennych, wiele ich gatunków możemy odnaleźć także w naszym kraju. Do powyższej grupy zalicza się m.in. piękny motyl Astraptes fulgerator. Ten średniej wielkości gatunek występuje na stosunkowo dużym obszarze obejmującym pas od południa USA po północ Argentyny. Podobnie jak wiele innych motyli, również Astraptes fulgerator jest stosunkowo zmienny, jeśli chodzi o kolory, gąsienice często specjalizują się w odmiennym typie pożywienia. W związku z tym naukowcy długo podejrzewali, że mamy do czynienia nie z jednym gatunkiem, ale bardziej rozległym kompleksem gatunkowym.

W spory dotyczące faktycznej ilości gatunków, jakie kryją się za A. fulgerator, ponownie wkroczyła genetyka molekularna. W 2004 r. zespół genetyków dowodzonych przez Kanadyjczyka Paula Herberta opublikował wyniki badań, w których na podstawie analiz mtDNA zaproponował wydzielenie przynajmniej 10 różnych gatunków kryjących się za pierwotnie wydzielonym gatunkiem.

Dwa lata później wnioski z powyższych badań zakwestionował amerykański genetyk Andrew Brower (Departament Biologi, Uniwersytet Stanowy Tennessee) i liczbę gatunków zmniejszono do trzech. Dyskusji na ten temat jeszcze jednak ostatecznie nie zamknięto.

VIII. Dobrze ukryty sublokator

Co: raki pustelniki z rodzaju Pagurus

Klasyfikacja systematyczna: pustelniki, dziesięcionogi

Gdzie możemy je znaleźć: wyłącznie zatoka Monterey Bay w Kalifornii

Raków pustelników z pewnością nie trzeba długo przedstawiać. Ich strategia życia, której element stanowi wyszukiwanie pustych skorupek mięczaków służących im do zakrywania "delikatnych partii ciała", jest bardzo dobrze znana. Niedawno odkryto całkiem nowy, nieznany wcześniej gatunek należący do tej grupy morskich skorupiaków.

Pustelnik Pagurus hirsutiusculus jest typowym gatunkiem skorupiaka występującego wzdłuż niemal całego zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej, od Alaski po Kalifornię. W 2010 r. kilka egzemplarzy tego gatunku wpadło w ręce Ryanna Kelly'ego, biologa morskiego ze Stacji Morskiej Hopkinsa przy uniwersytecie w Stanford w USA. Po przeprowadzeniu testów genetycznych okazało się, że w rzeczywistości istnieją dwa gatunki omawianego pustelnika. Za gatunkiem Pagarus hirsutiusculus krył się gatunek nazwany na cześć miejsca swego odkrycia Pagurus hopkinensis. Występuje on tylko w jednym miejscu - właśnie w kalifornijskiej zatoce Monterey Bay, gdzie znajduje się też stacja Hopkinsa.

Krzysztof Pochwicki