Polska industrialna: To co nieznane, jest najciekawsze!

RUINY FABRYKI BENZYNY SYNTETYCZNEJ

GDZIE? Police, ul. Licealna 1

GPS 53.5560381,14.5464189

www.skarb.police.pl

Leżące tuż pod Szczecinem Police są miastem, w którym znaczną rolę odgrywa przemysł chemiczny. Znajduje się tutaj duża fabryka produkująca nawozy sztuczne, wybudowana w 1964 roku, jednak historia przemysłu chemicznego w mieście sięga okresu międzywojennego. Wniesiono tu wtedy potężną fabrykę zajmującą się produkcją benzyny syntetycznej. Jej pozostałości, mocno zrujnowane, ale nadal robiące ogromne wrażenie, należą do najbardziej monumentalnych zabytków poprzemysłowych w Polsce. Budowę fabryki rozpoczęto w 1937 roku. Wybuch II wojny światowej znacznie przyspieszył jej rozruch i jednoczesną ogromną rozbudowę. Fabryka zajmowała powierzchnię 1500 hektarów, z czego 200 hektarów stanowiła zwarta zabudowa przemysłowa - naziemne hale, pomieszczenia podziemne, kanały z instalacją, rurami, ogromne silosy, studnie oraz wewnątrzzakładowa sieć dróg z własną linią kolejową.

Podczas pięciu wojennych lat pracowało tutaj ponad 30 tysięcy pracowników przymusowych, z czego 13 tysięcy zmarło z wycieńczenia i chorób. Mimo licznych bombardowań rozpoczętych już w 1940 roku produkcja trwała tutaj aż do końca wojny. Po jej zakończeniu większość ocalałego wyposażenia została zdemontowana i wywieziona do Związku Radzieckiego. Obecnie ruiny fabryki zostały przystosowane do zwiedzania w ramach Muzeum Historycznego Skarb. Wytyczono ścieżkę turystyczno-dydaktyczną, a w każdą sobotę odbywa się zwiedzanie z przewodnikiem, w czasie którego można zobaczyć część budynków, podziemia i wystawę prezentującą historię zakładów.

PODZIEMNE TRASY SZCZECINA

GDZIE? Szczecin, ul. Kolumba 1/6

GPS 53.419648,14.553356

www.schron.szczecin.pl

Jedną z największych nowych atrakcji Szczecina są dwie trasy turystyczne wiodące podziemiami stolicy Pomorza Zachodniego. Pierwsza z nich prowadzi niemieckim schronem przeciwlotniczym w okolicach dworca kolejowego. Schron został wybudowany w czasie II wojny światowej. Obiekt ukończono w 1941 roku, a do jego budowy wykorzystano jeszcze starsze podziemia, pochodzące z XVIII wieku, które były częścią fortyfikacji miejskich. Imponująca konstrukcja licząca pięć kondygnacji jest uważana za największy schron cywilny z czasów II wojny światowej w Polsce. Sięgając 18 metrów pod ziemię, ma powierzchnię 2500 metrów kwadratowych - w czasie nalotów alianckich na miasto mogło się tu schronić jednorazowo nawet 5000 osób. Grubość ścian dochodzi do 3 metrów, a stropów - do 2,8 metra, dając pewne zabezpieczenie nawet przed ciężkimi bombami.

Po włączeniu Szczecina w granice Polski w 1945 roku i po rozpoczęciu zimnej wojny część niemieckiego schronu została zaadaptowana na schron przeciwatomowy. Do lat 90. XX wieku miały tu miejsce szkolenia obrony cywilnej. Część starych korytarzy została zamurowana, nadal kryjąc wiele tajemnic. W czasie zwiedzania można poznać historię miasta w okresie II wojny światowej od momentu rozpoczęcia nalotów, przez walki, aż po przejmowanie miasta przez polską władzę. Kilka pomieszczeń zostało zrekonstruowanych, część trasy prowadzi też długim na 100 metrów podziemnym korytarzem. Podczas drugiej trasy zwiedza się magazyn ze sprzętem OC - maskami, płaszczami i wykrywaczami skażeń.

KOPALNIA SOLI KŁODAWA

GDZIE? Kłodawa, Al. 1000-lecia 2

GPS 52.2404043,18.9226506

www.sol-klodawa.com.pl

Mimo że kłodawska kopalnia soli jest zakładem młodym, powstałym dopiero po II wojnie światowej, i nie może się równać ani sławą, ani renomą z jej starszymi konkurentkami z Wieliczki i Bochni, należy do miejsc, które zdecydowanie warto odwiedzić. Odkryte tuż przed wojną wysady solne zaczęto eksploatować w 1946 roku, a złoża okazały się na tyle wydajne, że w tej chwili zdecydowana większość krajowej produkcji soli pochodzi właśnie z Kłodawy. Udostępniona do zwiedzania (tylko w dni robocze) kopalnia daje rzadką możliwość przyjrzenia się pracy pod ziemią. Oczywiście wydobycie ma tu priorytet przed turystyką, dlatego trzeba się liczyć z tym, że czasami trzeba będzie dłużej poczekać na windę czy też spędzić dłuższy czas, przepuszczając wagoniki wiozące urobek, choć część korytarzy i komór podświetlonych jest dodatkowo, by zrobić wrażenie na zwiedzających. Jest to miejsce obowiązkowe dla "zbieraczy" wszelkiego rodzaju rekordów - tutaj znajduje się najgłębiej położona trasa turystyczna nie tylko w Polsce, ale i na całym świecie!

Trasa zwiedzania prowadzi głównie korytarzami, które nadal wykorzystywane są do transportu wydobytej soli. Czasami prowadzą nimi prawdziwe magistrale, z dwiema nitkami torów. Największe wrażenie podczas zwiedzania robią jednak potężne komory wyrobiskowe. Mają zazwyczaj przekrój 15 na 15 metrów, a ich długość dochodzi do 200 metrów. W jednej z nich urządzono salę koncertową, w której w 2007 roku ustanowiono rekord Guinnessa w kategorii "najniżej odbywający się koncert na świecie".

MIĘDZYRZECKI REJON UMOCNIONY

GDZIE? Pętla Boryszyńska, Boryszyn, gmina Lubrza

GPS 52.355185,15.466518

www.bunkry24.pl

Międzyrzecki Rejon Umocniony nie jest typowym zabytkiem poprzemysłowym ani technicznym, jest to bowiem typowa instalacja militarna. Jednak jej ogromne rozmiary i wysoki stopień zaawansowania technologicznego sprawia, że z przyjemnością zobaczą go także miłośnicy techniki i zabytków industrialnych. Jest to potężny system poniemieckich fortyfikacji, który powstał na pograniczu niemiecko-polskim w latach 30. okresu międzywojennego. Rozciąga się na odcinku obejmującym prawie 100 kilometrów w łuku Odry i Warty. Podzielony jest na trzy odcinki, wybudowane w odmiennych warunkach przyrodniczych - dwa skrajne opierają się o przeszkody wodne, znaleźć więc tu można nie tylko bunkry, ale także mocno rozbudowany system kanałów i śluz, z których część jest wykorzystywana do turystyki kajakowej. Najważniejszym elementem fortyfikacji jest system podziemnych tuneli wybudowanych w okolicach Międzyrzecza - na odcinku środkowym - o łącznej długości korytarzy przekraczającej 30 kilometrów.

Obecnie większość obiektów MRU jest opuszczona, jednak w trzech miejscach zorganizowano trasy turystyczne - można tam zobaczyć najciekawsze obiekty i rozwiązania techniczne wykorzystane przy budowie, ocenić ich ogrom, a także poznać historię powstania tych potężnych fortyfikacji. Dwa główne kompleksy udostępnione do zwiedzania znajdują się w Pniewie oraz koło Boryszyna. Zwiedzanie możliwe jest przez cały rok tylko z przewodnikiem. W okresie zimowania nietoperzy (od listopada do marca) dostępny jest tylko obiekt w Boryszynie.

ZAKŁAD WODOCIĄGU CENTRALNEGO MPWIK

GDZIE? Warszawa, ul. Koszykowa 81

GPS 52.2214889,20.9937771

www.mpwik.com.pl

Jedną z najbardziej niezwykłych budowli, jakie można obejrzeć w stolicy, są obiekty Wodociągu Centralnego zwanego najczęściej Filtrami. Jego powstanie związane jest z postacią prezydenta Warszawy, Sokratesa Starynkiewicza, rosyjskiego generała wielce zasłużonego dla rozwoju stolicy. Aby rozwiązać problem zaopatrzenia rosnącego miasta w wodę i zagwarantować odprowadzanie ścieków, kazał on wybudować nowoczesny system wodociągowy i kanalizacyjny, dorównujący poziomem technicznym wodociągom miast Europy Zachodniej. Głównym projektantem został angielski inżynier William Lindley. Centralnym obiektem, oprócz ujęcia wody i systemu kanalizacyjnego, jest stacja  filtrów - obszerny teren z podziemnymi zbiornikami i zachowaną oryginalną zabudową techniczną.

Zasadniczą częścią jest cały kompleks podziemnych zbiorników, których głównym celem było uzdatnianie wody. W ich pojemnych wnętrzach woda była oczyszczana przez powolne przesączanie się przez filtrujące warstwy piasku aż do całkowitego usunięcia zanieczyszczeń. Zbiorniki są okresowo udostępniane do zwiedzania w czasie wakacyjnych dni otwartych, więc warto wtedy tu zajrzeć. Sklepione żagliście stropy, podparte granitowymi filarami i wypełnione wodą robią ogromne wrażenie i są miejscem o unikalnych walorach poznawczych. Oprócz samych zbiorników warto zaglądnąć też do budynku technicznego nr 2, w którym zorganizowano niewielkie, ale bardzo interesujące Muzeum Wodociągów, prezentujące historię i zasadę działania Filtrów Lindleya.

SZTOLNIA CZARNEGO PSTRĄGA

GDZIE? Tarnowskie Góry, ul. Repecka

GPS 50.4270863,18.8075058

www.zabytkitechniki.pl

www.sztolniapstraga.pl

Spośród zabytkowych kopalni w regionie śląskim, Sztolnia Czarnego Pstrąga zajmuje wyjątkową pozycję. Zabytek ten, którego drążenie rozpoczęto w 1821 roku, zachował się w niemalże niezmienionej od prawie 200 lat formie, będąc świadkiem, a jednocześnie dowodem zdolności inżynieryjnych ówczesnych górników, zatrudnionych w założonej w 1784 roku państwowej kopalni rudy ołowiowo-srebrowej Fryderyk. Jej zalany korytarz - główną funkcją sztolni było bowiem odwadnianie kopalni - zwiedza się łodziami, które pokonują trasę pomiędzy szybami Sylwester i Ewa. Jest to wyjątkowa atrakcja w skali nie tylko naszego kraju, ale i całej Europy. Jest ona fragmentem najdłuższej w rejonie Tarnowskich Gór budowli tego typu, a jej drążenie prowadzono jednocześnie z 14 przodków, udostępniając ją wykopanymi w linii przebiegu sztolni szybikami, których po ukończeniu budowy w 1834 roku było 26.

Jej nazwa wzięła się od ryb, które wkrótce po ukończeniu prac zamieszkały wydrążone podziemie, obecnie zobaczyć można tu także nietoperze. Ciekawie prezentują się również nadziemne części budowli - stylowa, surowa rotunda, którą prowadzi zejście do położonych 30 metrów pod powierzchnią gruntu podziemi, a także ujście części podziemnej ujęte w ładną, klasycystyczną bramę, murowaną z bloków piaskowca. Udostępnienie sztolni dla ruchu turystycznego miało miejsce w 1957 roku, natomiast 60 lat później obiekt ten wpisany został na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, co jest potwierdzeniem rangi tego niezwykłego zabytku.

ZABYTKOWA KOPALNIA SREBRA

GDZIE? Tarnowskie Góry, ul. Szczęść Boże 81

GPS 50.4254759,18.8490295

www.zabytkitechniki.pl

www.kopalniasrebra.pl

Położone na północnych krańcach Górnego Śląska Tarnowskie Góry od średniowiecza były jednym z najważniejszych ośrodków przemysłowych tej części Europy. Wydobywano tu rudy ołowiu, srebra i cynku - a w ciągu wielowiekowej historii wydobycia wykopano astronomiczną liczbę około 20 tysięcy szybów, a długość chodników i sztolni przekracza 150 kilometrów. Oficjalnie wydobycie w kopalni zakończono w 1922 roku, ale dla ruchu turystycznego kopalnia została udostępniona dopiero w 1976 roku.

Trasa turystyczna o długości prawie dwóch kilometrów biegnie około 40 metrów pod ziemią - można tu zobaczyć podziemne wyrobiska o kształcie olbrzymich komór oraz 270-metrowy spływ podziemną sztolnią odwadniającą. Całość uzupełnia ekspresyjna wystawa multimedialna prezentująca dzieje wydobycia kruszców w okolicy. Przy kopalni uwagę zwraca też unikatowy Skansen Maszyn Parowych, gdzie można zobaczyć urządzenia związane z górnictwem (maszyna wyciągowa), ale także piękny walec parowy i dwa zabytkowe parowozy. Obiekt jest wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

KOPALNIA GUIDO

GDZIE? Zabrze, ul. 3 Maja 93

GPS 50.289236,18.792725

www.zabytkitechniki.pl

www.kopalniaguido.pl

Kopalnia węgla kamiennego "Guido" w Zabrzu jest jedną z wielu, które powstały w połowie XIX stulecia na terenie miasta, w wyniku znacznego zwiększenia zapotrzebowania na węgiel kamienny i technicznych możliwości wzrostu jego wydobycia. Została nazwana imieniem swojego właściciela - hrabiego Guido Henckel von Donnersmarcka, magnata i przemysłowca pochodzącego z rodu wielce zasłużonego dla Górnego Śląska. Intensywne prace górnicze prowadzone były tutaj aż do II wojny światowej, po której rejon ten nieco stracił na znaczeniu. Dlatego część kopalni zamieniono w roku 1967 na prawdziwy "poligon" górniczy - Kopalnię Doświadczalną Węgla Kamiennego M-300, w której testowano nowe urządzenia i maszyny górnicze, dostarczając przy tym niewielką ilość wydobycia.

W 1982 roku na poziomie 170 (metrów pod ziemią) utworzony został Skansen Górniczy Guido, udostępniony do zwiedzania, jednocześnie wpisany do rejestru zabytków. Po przejściowych kłopotach z wentylacją trasę turystyczną ponownie otwarto w 2007 roku, udostępniając podziemia w sposób nowoczesny i przyjazny dla turystów. Dostępne są tu trzy poziomy wydobywcze: 170, 320 lub 355, z których zwłaszcza ten najgłębszy, surowy i poprowadzony śmiało przez stromą, stumetrową ścianę wydobywczą, daje wyobrażenie o pracy pod ziemią. W kopalni odbywają się wydarzenia kulturalne, takie jak "Muzyka na poziomie" i "Teatr na poziomie", a zakończeniem dwuipółkilometrowej trasy zwiedzania jest wizyta w najgłębiej położonym pubie w Europie!

SZTOLNIA KRÓLOWA LUIZA

GDZIE? Zabrze, ul. Wolności 410, Zabrze,

GPS 50.315019,18.741598

www.zabytkitechniki.pl

www.sztolnialuiza.pl

Kompleks zabytkowych obiektów łączących kopalnię "Królowa Luiza" i Główną Kluczową Sztolnię Dziedziczną. Udostępniona strefa naziemna obejmuje zwiedzanie zabytkowej łaźni łańcuszkowej, budynku nadszybia i wieży szybowej szybu "Carnall", maszynowni wyciągowej z unikatową w skali Europy, 100-letnią maszyną parową oraz wystawy stałe.

SZTOLNIA KRÓLOWA LUIZA - KOPALNIA

GDZIE? Zabrze, Henryka Sienkiewicza 43,

GPS 50.315019,18.741598

www.zabytkitechniki.pl

www.sztolnialuiza.pl

Podziemną część obiektu stanowią dawne wyrobiska kopalni "Królowa Luiza". Można zobaczyć w nich pokaz pracy maszyn górniczych oraz przejechać górniczą kolejką szynową typu "Karlik". Część naziemna to park edukacyjno-rozrywkowy dla dzieci i młodzieży. Odwiedzający mogą poznać zagadnienia związane z żywiołami ziemskimi, technikami wydobywania węgla i energią w przyrodzie.

ELEKTROWNIA SZCZYTOWO-POMPOWA PORĄBKA-ŻAR

GDZIE? Międzybrodzie Bialskie,

ul. Energetyków 9

GPS 49.77958,19.2120064

www.pgeeo.pl

Elektrownia szczytowo-pompowa na górze Żar jest drugą co do wielkości tego typu w Polsce, ale pod względem malowniczości i kunsztu inżynieryjnego nie ma sobie równych. Położona jest w Beskidzie Małym, nad doliną Soły, która przedziera się przez góry wąską doliną. Z tego powodu już w okresie międzywojennym wybudowano tutaj pierwszą zaporę (w Porąbce), wtedy też narodził się pomysł budowy zapory szczytowo-pompowej. Jednak do jego realizacji doszło dopiero w latach 70. ubiegłego wieku, kiedy rozpoczęto budowę zbiornika na szczycie góry Żar. Jest on charakterystycznym elementem elektrowni, bowiem reszta - komory, w których znajdują się turbiny produkujące energię, są usytuowane pod ziemią. Zbiornik górny jest powszechnie dostępny, a z jego korony roztacza się wspaniały widok na okolicę. Zwiedzanie podziemnej części elektrowni należy uzgodnić wcześniej. Warto to zrobić, bo podziemne pomieszczenia elektrowni robią ogromne wrażenie - jest to bodaj najbardziej spektakularna elektrownia wodna w Polsce!

Polska na przestrzeni swoich dziejów nigdy nie była krajem silnie uprzemysłowionym, a słowo industrializacja, kojarzone z szybkim (choć nie zawsze mądrym) rozwojem przemysłu, pojawia się w naszych dziejach stosunkowo późno - dopiero po drugiej wojnie światowej. I to nie zawsze w korzystnym kontekście. Na pewno przyczyniła się do tego trudna historia ostatnich dwóch stuleci naszego kraju, kiedy państwo polskie wymazane było z mapy świata przez zaborczych sąsiadów. Silnie też zakorzeniony w kulturze i tradycji jest obraz Polski jako kraju rolniczego, o sielskich krajobrazach, przez kilka stuleci "spichlerza Europy".

Paradoksalnie jednak, to właśnie te trudne dzieje, brak własnego kapitału i trudności z "dogonieniem" świata pod względem rozwoju technologii spowodowały, że zachowały się u nas zabytki techniki z najwyższej półki. Świadczące wyraźnie o tym, że pod względem rozwoju i innowacyjności, wbrew pozorom nigdy nie byliśmy na poślednich miejscach. Bogate zasoby dziedzictwa techniki przemysłowej i komunikacyjnej - bo takiego rodzaju obiektów, w ramach szeroko rozumianego pojęcia "zabytków techniki" jest w Polsce zdecydowanie najwięcej - wciąż czekają na odkrycie przez turystów zwiedzających zakątki naszego kraju.

W ostatnich latach piękno architektury przemysłowej, funkcjonalność starych rozwiązań komunikacyjnych została dostrzeżona przez turystów. W wielu miejscach stare budynki uzyskały nową funkcję, w innych mają formę pomników przeszłości, jeszcze gdzie indziej remontuje się je, by przywrócić im dawny blask. Bez wątpienia są częścią naszej historii i dziedzictwa przeszłości. A przy tym wiele z nich, jest najzwyczajniej w świecie - bardzo interesująca. I dlatego warto im się przyjrzeć z bliska!

POLSKA INDUSTRIALNA

Paweł Klimek

ze wstępem i felietonami Filipa Springera

Wydawnictwo Pascal

Premiera: 20.06.2018