8 najciekawszych sztucznych języków

Z najnowszych szacunków wynika, że na całym świecie istnieje ok. 7 tys. języków. Choć wciąż ich ubywa i do końca wieku liczba ta ma się zmniejszyć o połowę, nie zmienia to faktu, że ludzie z różnych stron świata nie potrafią się ze sobą porozumieć. Jak rozwiązać ten problem? Można nauczyć się mówić po angielsku czy chińsku albo spróbować wymyślić jakiś sztuczny język.

• Charakterystyka: Pierwszy sztuczny język

• Autor: Johann Martin Schleyer (Niemcy)

• Rok: 1879

• Szacowana liczba dzisiejszych użytkowników: Około 30

Pierwsze próby stworzenia międzynarodowego języka pojawiły się pod koniec XIX wieku. W 1880 r. ksiądz Johann Martin Schleyer (1831-1912) wydał gramatykę tego języka, dzieło nosiło tytuł Volapük - die Weltsprache (nazwa oznacza tyle co "język (ogólno)światowy", rok później zaczęła ukazywać się gazeta "Volapükabled", wokół której skupili się użytkownicy nowego języka.

Początkowo wolapik cieszył się sporą popularnością, wydawano w nim szereg czasopism i wiele książek. Problemem okazała się jednak gramatyka. Każdy, kto uczył się niemieckiego, wie, że opanowanie gramatyki języka naszych sąsiadów z zachodu nie jest prostą sprawą.

Tymczasem Schleyer gramatykę stworzonego przez siebie języka w zasadzie skopiował z niemczyzny i w żaden sposób jej nie uprościł. Dodatkowym hamulcem rozwoju wolapiku było to, że jego twórca nieustępliwie bronił praw autorskich do swego "wynalazku", co praktycznie uniemożliwiło wprowadzanie w nim zmian. A język to, jak wiadomo, żywy organizm, który musi stale się rozwijać.

Pomimo tych ograniczeń udało się zorganizować trzy międzynarodowe konferencje poświęcone wolapikowi. Na ostatniej z nich, która odbyła się w 1889 r. w Paryżu, mówiono wyłącznie w tym języku.

Dziś projekt autorstwa Schleyera jest już tylko konikiem kilku zapaleńców. Szacuje się, że na całym świecie językiem tym posługuje się zaledwie trzydziestu ludzi.

• Charakterystyka: Najbardziej rozpowszechniony sztuczny język

• Autor: Ludwik Zamenhof (Polska, ówcześnie pod zaborem rosyjskim)

• Rok: 1887

• Szacowana liczba dzisiejszych użytkowników: Około 2 mln

Aż dwa miliony ludzi na całym świecie mówi w esperanto, około tysiąc osób traktuje nawet ten język jako swój ojczysty. Jego autorem był żydowski okulista Ludwik Zamenhof (1859-1917), który swe dzieło przedstawił światu w 1887 r.

Leksyka esperanto czerpie z języków zachodnioeuropejskich, natomiast w gramatyce odzwierciedlają się wyraźne wpływy słowiańskie. Jest to rzeczą zrozumiałą, jako że Zamenhof urodził się w Białymstoku, znajdującym się wówczas w granicach Imperium rosyjskiego. W rodzinnym domu Zamenhofa mówiło się w jidysz, a jego drugim językiem był rosyjski lub polski.

W wieku 10 lat napisał dramat Wieża Babel, czyli tragedia białostocka w pięciu aktach, uważał bowiem, że główną przyczyną nieporozumień i sporów między ludźmi jest bariera językowa. Dziewięćdziesiąt trzy procent słów esperanto można zrozumieć, jeśli zna się języki romańskie, 90 proc. - jeśli zna się języki germańskie i 47 proc. - jeśli zna się języki słowiańskie. Całkowity zasób słownictwa obejmuje 350 tys. wyrazów. Regularność była zamierzona, jako że wszelkie wyjątki od reguł wyraźnie utrudniają naukę języków obcych.

Z języków słowiańskich pochodzą słowa, takie jak m.in.: celo (pol. cel, meta), capo (pol. czapka), cu (pol. czy), krado (pol. krata), luti (pol. lutować, spajać), mosto (pol. mość), barakti (pol. szamotać się, borykać się), serpo (pol. sierp), klopodi (pol. starać się, fatygować się), krom (pol. oprócz), prava (pol. sprawiedliwy, prawy, słuszny).

Istnieją też zreformowane wersje esperanto - ido i nowial.

• Charakterystyka: Mieszanka języków zachodnioeuropejskich

• Autor: Edgar de Wahl (Estonia)

• Rok: 1922

• Szacowana ilość dzisiejszych użytkowników: 0

Dla osób, które znają angielski, francuski, hiszpański i włoski, occidental jest całkowicie zrozumiały. Stworzył go mówiący po niemiecku estoński nauczyciel Edgar de Wahl (1867-1948).

W okresie międzywojennym cccidental stał się dość popularny, ale nigdy nie udało mu się powtórzyć sukcesu esperanto. Po II wojnie światowej język ten z czasem całkowicie wyszedł z użytku.

• Charakterystyka: Minimalny zasób słów

• Autor: Charles Kay Ogden (Anglia)

• Rok: 1930

• Szacowana liczba dzisiejszych użytkowników: Dziesiątki tysięcy

Basic English to znacznie okrojony język angielski. Do jego opanowania wystarczy znajomość zaledwie 18 czasowników i w sumie 850 wyrazów. Dla porównania, w języku polskim mamy ok. 150 tysięcy słów (taką liczbę haseł rejestruje Wielki słownik ortograficzny PWN pod red. E. Polańskiego, Warszawa 2003) .

- Czasowniki są niepotrzebne - zwykł mawiać twórca Basic English, filozof i językoznawca Charles Kay Ogden (1889-1957). Języka tego używają dziś m.in. przedsiębiorstwa, którym zależy na prostej i skutecznej komunikacji w środowisku międzynarodowym, a także szkoły językowe chcące nauczyć swych słuchaczy podstawowego zakresu komunikatywnego języka angielskiego.

Zasób słów tego języka jest ubogi, dlatego jego używanie wiąże się z wieloma trudnościami. Wiele terminów, dla których w Basic English nie ma określenia, trzeba w skomplikowany sposób opisywać. Język ten przyjął się głównie w krajach azjatyckich. Nieświadomie posługuje się nim też często wielu Europejczyków, którym wydaje się, że mówią po angielsku.

• Charakterystyka: Sztuczny język romański

• Autor: International Auxiliary Language Association

• Rok: 1951

• Szacowana liczba dzisiejszych użytkowników: Setki do tysięcy

Pramatką języków uniwersalnych jest niewątpliwie łacina. W średniowieczu była językiem Kościoła, a zatem także uczonych. Na bazie łacińskiego z czasem wykształciły się języki romańskie: włoski, francuski, hiszpański, portugalski i rumuński. Wpływ łaciny widać też jednak w angielszczyźnie.

To właśnie w oparciu o język łaciński oraz współczesne języki romańskie powstał projekt interlingua. W leksyce tego języka można też odnaleźć słowa, które wyraźnie przypominają wyrazy angielskie czy rosyjskie. Rzeczowniki nie odmieniają się i nie różnią się pod względem rodzaju, mają jednak liczbę mnogą (tworzona przez dodanie 's').

Przymiotniki i przysłówki (również nieodmienne) stopniuje się tak jak w języku francuskim - stopień wyższy tworzy się przy pomocy przyimka plus (bez rodzajnika), stopień najwyższy przy pomocy le plus. Zaimki dzielą się na: osobowe, dopełniaczowe, dzierżawcze, oraz tworzące konstrukcje z przyimkiem. Zaimek zwrotny ma postać se i odmienia się przez osoby.

• Charakterystyka: Język badaczy

• Autor: James Cooke Brown (USA)

• Rok: 1955

• Szacowana liczba dzisiejszych użytkowników: Dziesiątki do setek

Czy ludzie mówiący w różnych językach w różny sposób postrzegają też rzeczywistość? W pewnym sensie tak. Amerykański antropolog Edward Sapir (1884-1939, na zdjęciu) i jego uczeń Benjamin Lee Whorf (1897-1941) postawili w latach 20. XX w. teorię, nazwaną później od ich nazwisk, hipotezą Sapir-Whorfa.

Według tej teorii używany język w mniejszym lub większym stopniu wpływa na sposób myślenia. Zwyczaje językowe warunkują i określają interpretację rzeczywistości. Oznacza to, że im lepiej opanowaliśmy język, w tym większym stopniu on nad nami panuje.

Celem weryfikacji tej tezy w latach 50. ubiegłego wieku James Cooke Brown (1921-2000) stworzył sztuczny język zwany loglan. Opiera się on na angielskim, jednak w odróżnieniu od niego całkowicie unika nieregularności. Nie ma w nim również różnic pomiędzy rzeczownikami i czasownikami. Loglan zalicza się do kategorii tzw. języków logicznych, których charakterystyczną cechą jest unikanie wszelkich niejednoznaczności. Chińską odmianą loglanu jest lojban, powstały w 1987 r.

• Charakterystyka: Użytkownik sam może go kształtować

• Autor: Diego Marani (Włochy)

• Rok: 1996

• Szacowana liczba dzisiejszych użytkowników: 0

Język, podobnie jak społeczeństwo, powinien przestrzegać pewnych praw. Sztuczny język europanto, którego powstanie to zasługa włoskiego pisarza i dziennikarza Diego Maraniego (ur. 1959 r.), przypomina absolutny chaos. Twór ten nie posiada ustalonych reguł, przez co komunikowanie się za jego pomocą może być dość trudne. Jedynym elementem, na którym bazuje, są języki urzędowe Unii Europejskiej.

Na słownictwo europanto w 42 proc. składa się język angielski, w 38 proc - francuski, w 15 proc. - inne języki, a 5 proc. leksyki to dzieło fantazji konkretnego użytkownika. Europanto nie ma żadnej gramatyki ani nie tworzy żadnego systemu. Wszystko zależy od posługującej się nim osoby.

Słowem: europanto jest idealnym rozwiązaniem dla kogoś, kto zna podstawy któregoś z języków europejskich. Pytanie, czy jest to też ideałem dla słuchającego. W tym wypadku bardziej niż o faktyczny język chodzi o lingwistyczny żart.

• Charakterystyka: Sztuczny język słowiański

• Autor: Mark Hučko (Słowacja/Szwajcaria)

• Rok: 1999

• Szacowana liczba dzisiejszych użytkowników: Według autora język ten rozumie 400 mln ludzi

Pokrewieństwo języków słowiańskich słychać "na pierwszy rzut ucha". Mimo to np. Polak i Chorwat mogą mieć problemy ze wzajemnym zrozumieniem.

Aby ułatwić poszczególnym narodom słowiańskim porozumiewanie się ze sobą, stworzono sztuczny język slovio. Jego autorem jest mieszkający w Szwajcarii słowacki lingwista Mark Hučko (ur. 1947). Gramatyka opiera się na zasadach podobnych do esperanto. Oznacza to, że używa się tu jednolitych końcówek rzeczowników, przymiotników i czasowników. Osoba ucząca się slovio nie musi obciążać głowy żadnymi odmianami. Słownictwo tworzą różne terminy przejęte z istniejących języków słowiańskich.

"Sxto es slovio. Slovio es novju mezxunarodju jazika ktor razumijut cxtirsto milion ludis na celoju zemla. Slovio mozxete upotrebit dla gvorenie so cxtirsto milion slavju Ludis ot Praga do Vladivostok". Jak widać, slovio jest językiem stosunkowo zrozumiałym dla osób, których językiem ojczystym jest któryś z języków słowiańskich.

Natalia Soldecka