Pod koniec ubiegłego roku Liban ponownie trafił na czołówki serwisów informacyjnych na całym świecie. Do Bejrutu - długo będącego areną krwawej wojny domowej - jak przed laty ściągnęły tłumy dziennikarzy. Szczęśliwie tym razem nie chodziło o wojnę, ale kontekst i tak wesoły nie był. I nadal nie jest, sytuacja bowiem nie uległa zmianie. Antyrządowe protesty mają zmienną dynamikę - raz słabną, raz wybuchają z dużą mocą. Strony generalnie unikają twardej konfrontacji, lecz nie zmienia to faktu, że Liban się chwieje.
W całym tym zamieszaniu na dalszy plan schodzą problemy milionowej rzeszy syryjskich uchodźców, przerażonych widmem eskalacji konfliktu. "Znów będziemy musieli uciekać?" - zastanawia się wielu z nich.
Okolice miasta Arsal to teren objęty reżimem stanu wyjątkowego. Widać to na rogatkach miasteczka, na których rozstawiono wojskowe punkty kontrolne. Żołnierze nie wykazują przesadnej wścibskości, czasem nawet machają ręką na nasze paszporty. Ale są - z hełmami, pełnym zapasem amunicji i M16 gotowymi do strzału. Bliskość granicy z Syrią to szansa dla "przedsiębiorczych inaczej" - szmuglerów deficytowych towarów, handlarzy ludźmi i narkotyków. Niejedna fortuna z libańskiego pogranicza wyrosła na tym gruncie.
Lecz dla zwykłych ludzi - gdy wraz z wojną znikła zwyczajna transgraniczna wymiana - sąsiedztwo Syrii to powód do niepokoju. Kilka lat temu bandyci z Państwa Islamskiego próbowali przejąć kontrolę nad Arsal.
- Wejście libańskiej armii w 2017 roku poprawiło sytuację - przyznaje Nanaf, "sołtys" jednego z syryjskich namiotowisk. - Trzy lata wcześniej całe nasze obozowisko spłonęło, podpalone przez nieznanych sprawców, którzy chcieli wywołać w okolicy jak największy chaos. Teraz to nie do pomyślenia.
Arsal udało się ocalić, lecz nie wszyscy "źli goście" zostali zabici lub uciekli z Libanu. Wciąż tu są - oni i ich lokalni zwolennicy. Spotykają się w jednym z meczetów na modły i dyskusje. Nawet jeśli coś knują, libańskie służby mają ich na oku. Tak przynajmniej twierdzą Arsalczycy. A może to tylko wyraz naiwnej wiary Libańczyków? Gdy Tony - miejscowy, który naszej dziennikarskiej ekipie służył za przewodnika i ochroniarza - dostał informację o kolejnej strzelaninie z udziałem wojska i bliżej nieokreślonych bandytów, kazał nam czym prędzej zwijać się z restauracji, do jakiej dopiero co weszliśmy. Obiad musiał poczekać...
W Arsal i okolicy schronienie znalazło niemal 60 tysięcy uchodźców. W samym miasteczku mieszka około 10 tysięcy Libańczyków, w podległym mu administracyjnie regionie - cztery razy tyle. Uciekinierów z Syrii jest zatem więcej niż miejscowych. Ponad połowa Syryjczyków żyje w namiotach, reszta w wynajmowanych domach (na co pozwolić mogą sobie tylko nieliczni), w mieszkaniach, pokojach i pomieszczeniach gospodarczych.
Syria jest tuż-tuż, za pierwszą linią widocznych z miasta wzgórz; tak blisko i tak daleko zarazem.
- Wróciłbym choćby dziś - deklaruje Ibrahim, 37-latek, w Libanie przebywający od 2012 roku. - Uciekłem z rodziną, gdy spłonął nasz dom, ale to nie jest problem. Dom można przecież wyremontować, albo nawet postawić na nowo.
Pytam zatem, w czym rzecz i słyszę - nie pierwszy raz zresztą - że chodzi o przymusowy pobór. Wykupienie się z armii al-Asada kosztuje dziewięć tysięcy dolarów - kwotę dla większości uchodźców astronomiczną.
Muszę przyznać, że już wcześniej zastanawiałem się nad motywacjami ojców syryjskich rodzin, które uciekły do Libanu (i innych krajów). Zwykle prowadziło mnie to do wniosku, że mając kilkoro dzieci, poświęciłbym się bez wahania. Wrócił do Syrii, wstąpił do armii - skoro najbliższym stworzyłoby to możliwość bezpiecznego powrotu do domu. Aż któregoś razu Paweł - dziennikarz, który spędził na syryjskim froncie wiele miesięcy - uświadomił mi, czym jest tamtejsza rządowa armia. Maszynką do armatniego mięsa, która na skutek fatalnego wyszkolenia i dowodzenia wypluwa ludzkie ochłapy w zatrważającym tempie. Co więcej, jest to wojsko, które z bestialstwa uczyniło jedną z metod postępowania.
- Nie chcę zabijać kobiet i dzieci - mówi wprost Ibrahim.
Ja też bym nie chciał...
Przyłącz się do zbiórki dla potrzebujących syryjskich rodzin w Libanie
- Kiedy słyszę "Syria", chce mi się płakać - 69-letnia Nadia z trudem wstrzymuje łzy. - Mój dom jest właśnie tam, nie tu, w tym namiocie, w Libanie.
Jeden z jej sąsiadów przyznaje, że czasami przekracza libańsko-syryjską granicę, nielegalnie, by w pobliskich górach zobaczyć się z rodziną, która została w kraju. Dwu-trzygodzinne spotkania utwierdzają go w przekonaniu, że w Syrii żyje się jeszcze gorzej. Wojna weszła już co prawda w schyłkową fazę, ale konsolidacja władzy oraz czystki, jakich dokonuje al-Asad, wciąż skutkują masowymi cierpieniami ludności cywilnej. Zwłaszcza jednej z jej grup. Siepacze reżimu mają jasny rozkaz - zniechęcić sunnitów do powrotu do kraju. Wystarczy więc błahy czy wręcz absurdalny powód, by pod zarzutem współpracy z pokonaną opozycją trafić za kraty. Więzienia pełne są osób, które noszą na ciałach blizny po ranach. Syn jednej z moich rozmówczyń został ranny w początkach wojny. Przypadkiem, gdy opuścił schronienie, by poszukać paliwa do generatora. Odłamki moździerzowego granatu pokiereszowały mu wówczas plecy. Broni w dłoniach nie trzymał - ani wcześniej, ani później...
Dziś los tego mężczyzny - podobnie jak innych rzekomych bojowników - ma być przestrogą. I jest.
- Gdyby miał kogoś, kto pracuje dla reżimu, kto dałby rodzinie protekcję, wróciłbym - zapewnia "sołtys" Nanaf. - W innym przypadku to proszenie się o kłopoty, a nawet o śmierć.
A mówimy o ludziach, którzy swoje już przeżyli.
Abdel, 60-latek z al-Kusajr, do Libanu trafił w czerwcu 2012 roku.
- Miasto zajęła Wolna Armia Syrii, oblegało je wojsko al-Asada - wspomina ostatnie tygodnie przed ucieczką. - Rządowi strzelali we wszystko, w co się dało. Strzelali snajperzy, strzelały wielkie działa. Wreszcie ktoś na górze się dogadał i wyznaczyli nam, cywilom, drogę, którą można się było ewakuować. Wyszedłem z żoną, trójką dzieci, wyszedł też dorosły syn z trzema córkami. Było nas w sumie dwadzieścia pięć tysięcy osób. I wtedy wojsko zaczęło strzelać. W kilka minut zginęło półtora tysiąca ludzi.
Po tym zdarzeniu rodzina Abdela szła bez dłuższej przerwy przez cztery dni. Część uciekinierów - nikt z bliskich 60-latka - zmarła z powodu braku wody.
- Wśród ewakuowanych byli pacjenci ze szpitala - opowiada mężczyzna. - Na drogę dostali tylko koce, wielu wykrwawiło się na śmierć.
- Płakaliśmy, gdy do nas dotarli, tak źle wyglądali - mówi Fatima, Libanka z Arsalu, mając na myśli pierwsze grupy uchodźców, które docierały do miasta.
- Libańska armia dała nam chleb na powitanie - wspomina Nadia.
Dla starszej kobiety ów gest miał dramatyczną wymowę. Kilka dni wcześniej jeden z jej synów odłączył się od grupy, by na pobliskim rumowisku poszukać czegoś do jedzenia. Eksplozja pocisku, który przyleciał nie wiadomo skąd, zabiła mężczyznę na miejscu. Dwie doby wcześniej urodziła mu się córka.
Siedmioletnia dziś dziewczynka nie może pamiętać tego, co działo się, gdy najbliżsi wędrowali z al-Kusajr do Libanu. Urodziła się jeszcze w Syrii, w obozie prowadzonym przez Czerwony Krzyż.
- Któregoś wieczoru przyszli do nas ludzie i ostrzegli, że musimy uciekać - relacjonuje Nadia. - Że wszyscy niechrześcijanie zostaną wkrótce zabici przez wojsko. Ruszyliśmy, unikając głównych dróg. Męczyłam się potwornie, bo po nieudanej operacji nóg, od dwudziestu lat chodzę o kulach.
- To wielki luksus zasypiać bez ostrzału na dobranoc - do rozmowy włącza się córka Nadii. - Budzić się bez ostrzału na dzień dobry - kobieta uśmiecha się lekko.
Nadia również wykrzywia usta.
- Mieliśmy sąsiadkę, która chowała się pod koc, przekonana, że da jej schronienie - nie kryje rozbawienia. A potem, w równie żartobliwym tonie, opowiada o popłochu, jaki w niej, i w sąsiadach, wywoływał dźwięk spadających bomb beczkowych.
Szybko jednak poważnieje.
- Armia Wolnej Syrii przekonywała nas, że wkrótce będzie dobrze. Tymczasem al-Asad wciąż tam jest. Tyle ofiar i wszystko na nic...
Ta ofiara - poza śmiercią i ranami - ma też całkiem materialny wymiar. W Arsal i okolicy stanęło ponad sześć i pół tysiąca namiotów. Rodziny, które w nich mieszkają, potraciły w Syrii domy, mieszkania, ogrody, sady, żywy inwentarz i masę ruchomości. Większość żyje w prowizorycznych schronieniach już siódmy rok. Niczego solidniejszego postawić im nie wolno, bo obozowisko musi mieć charakter tymczasowy. Uchodźcy powinni wrócić do siebie - oczekuje libański rząd i stąd jego umiarkowanie empatyczna postawa.
Latem nie jest to aż tak problematyczne, ale zimą - zwłaszcza w nocy, gdy temperatura spada poniżej zera - w namiotach robi się paskudnie zimno.
- Dręczą nas przeziębienia, grypy, zapalenia płuc - wylicza "sołtys" Nanaf.
Dlatego tak istotne jest odpowiednie docieplenie namiotów. Dwa lata temu w Arsal pojawili się Polacy. Dysponujące dotacją rządu RP Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej (PCPM) wydało niemal trzy i pół miliona złotych na zakup odpowiednich komponentów. W 2019 roku skala przedsięwzięcia była już niższa - na rzecz uchodźców przeznaczono wówczas milion trzysta tysięcy złotych. Przy okazji przeprowadzono też niezbędne szkolenia z zakresu ochrony przeciwpożarowej. Namioty bowiem wyposażone są w piecyki, latem służące tylko do gotowania, zimą również do ogrzewania.
Jeśli akurat jest czym grzać. Mazut - paliwo wykorzystywane w tym celu - drożeje z tygodnia na tydzień. To efekt fatalnej sytuacji ekonomicznej Libanu, której skutki dotykają nie tylko rdzennych mieszkańców, ale i uchodźców.
- Boję się tego, że kryzys wywoła zamieszki - Nanaf wzdycha głośno. - Znów będziemy musieli uciekać? Dokąd?
Konflikt narastał od dawna, ale w ostrą fazę wszedł jesienią ubiegłego roku, po zapowiedziach władz o podwyższeniu podatków i wprowadzeniu nowych danin. Oburzyło to przede wszystkim młodzież, plan rządu zakładał bowiem opodatkowanie połączeń przez komunikatory typu WhatsApp. Ceny zwyczajnych telefonów są w Libanie mocno wygórowane, stąd wielka popularność tej technologii.
Oczywiście, powodów do frustracji było więcej - kraj od kilku lat zmaga się z kłopotami w dostępie do pitnej wody oraz tonie w śmieciach. Niewydolna służba zdrowia, droga edukacja, problemy z ustanowieniem i przestrzeganiem praw pracowniczych - oto codzienność miażdżącej większości Libańczyków. Fatalna polityka gospodarcza skutkuje drożyzną - ceny podstawowych produktów rosną o kilkanaście procent w skali miesiąca. I na to wszystko nakłada się kompletnie nieefektywna polityka energetyczna. Większość energii eklektycznej w tym kraju pochodzi z generatorów zasilanych pochodnymi ropy (powietrze w Libanie jest jednym z najbardziej toksycznych na świecie). Co więcej, handel tym surowcem oraz największe huby generatorów należą do ludzi pośrednio bądź bezpośrednio związanych z rządem. I na tym gruncie rozrosła się koszmarna korupcja. Libańczycy mają dostęp do "państwowego", tańszego prądu, tylko przez kilka godzin na dobę. Przez większość dnia muszą korzystać ze znacznie droższych usług prywaciarzy. Którzy, będąc jednocześnie władzą, ani myślą zmieniać ów stan rzeczy.
- Zmusi ich do tego ulica - twierdzą protestujący.
W tym samym czasie upadają kolejne sektory gospodarki. Prężna jeszcze jakiś czas temu budowlanka - w której zatrudnienie znalazło mnóstwo syryjskich mężczyzn - to dziś głównie puste kamieniołomy, opuszczone budowy i smętnie stojące dźwigi. Podupadająca libańska klasa średnia coraz rzadziej korzysta z usług Syryjek, dotąd zatrudnianych jako pomoc domowa. Pracują jeszcze dzieci uchodźców - głównie w sklepach i na targowiskach - bo ich praca jest zwyczajnie tańsza.
Co oczywiste, taki stan rzeczy przekłada się na uchodźcze menu. Dla Syryjczyków mięso to rarytas, jedzą głównie ryż i chleb, z niewielkim dodatkiem warzyw i owoców.
No i marzną w niedogrzanych namiotach.
Maalak z miejsca zdobyła moje serce. Ten uśmiech, ta odwaga, ta ciekawość ludzi. Przybiłem jej piątkę, zrobiłem zdjęcie. Śmiałem się przy tym szeroko, choć wcale do śmiechu mi nie było. Z dzieciakami bowiem jest najgorzej - to im najbardziej chciałoby się pomóc. Ileż to razy uciekałem w fantazje, że łapię takiego malca i zabieram ze sobą. Z dala od obozu, wszechobecnej biedy, wojny i zagrożeń czyhających w miejscach, w których dorośli już dawno stracili ostatnią nadzieję.
Lecz zaraz potem przychodziło brutalne poczucie "tu i teraz". Dziecka nie da się w ten sposób uratować - to nie pies (a psy zdarzało mi się wywozić z takich miejsc). To maleńki człowiek, czyjaś córka, syn; kochające i kochane dziecko, którego zniknięcie mogłoby przynieść więcej szkód niż korzyści. Pomagam więc, jak potrafię. Trochę jako wolontariusz, trochę jako donator, ale przede wszystkim jako dziennikarz i pisarz. Ilustrując i opisując rzeczywistość takich dzieci jak Maalak, otwieram niektórym oczy na paskudną rzeczywistość cywilnych ofiar wojny.
Wy też możecie pomóc.
Marcin Ogdowski
Wizyta w Libanie była finansowana w ramach dotacji MSZ na projekt realizowany przez PCPM w Libanie. Projekt wsparcia syryjskich uchodźców w Libanie oraz ubogich Libańczyków realizuje Fundacja PCPM przy wsparciu finansowym programu Polska Pomoc.
